Введение

Общая характеристика работы.

Диссертационное исследование посвящено изучению электорального поведения казахстанской молодежи. Рассматриваются уровень общей политизации молодого поколения, проблема абсентеизма. Предпринята попытка структурирования проявлений электорального поведения молодежи в Республике Казахстан, их типологизация, выявления факторов влияния и возможные социальные последствия. Особенности электорального поведения молодежи представлены также в ракурсе политической социализации и усвоения политических ценностей.

Актуальность исследования.

Тема исследования имеет высокую степень актуальности для современного казахстанского общества и социологической науки.

Политика была, есть и будет важнейшей сферой социальной жизни общества, и степень включенности или невключенности молодежи в политические процессы во многом определяет и общую политическую ситуацию в стране. Свободные выборы являются центральным институтом демократии, и участие в них правомерно считается индикатором уровня включенности граждан в политическую жизнь страны, показателем отношения народа к власти, степени доверия к ней. Электоральное поведение. Представляющее собой одно из эффективных средств воздействия гражданского общества на государственный механизм, способно изменить ход политического процесса, вызвать кардинальные перемены политических фигур, влиять на функционирование институтов власти.

Молодое поколение неизбежно должно рассматриваться как стратегический ресурс общества, как носитель будущего и фактор перемен, как главная ценность социума, стремящаяся к самоопределению, самоутверждению, саморазвитию и самореализации. Именно поэтому исследование различных аспектов активного «включения» молодежи в решение сложных социально–экономических проблем казахстанского общества представляется весьма важной задачей.

Нежелание молодежи участвовать в политической и социальной жизни – одна из наиболее остро стоящих проблем современного казахстанского общества. Последние прошедшие выборные кампании в Казахстане показали, что существенным электоральным потенциалом молодежи не смогла воспользоваться ни одна политическая партия. Однако именно этому сегменту избирателей предстоит играть важнейшую роль в будущих кампаниях. Во многих случаях поведение молодежи на выборах в силу объективных и субъективных причин характеризуется высоким уровнем пассивности.

В связи с этим можно отметить, что современному молодому поколению присущи низкий уровень политической грамотности и низкий уровень политической культуры. Большинство представителей данной социальной группы зачастую не пользуются вовсе, либо в недостаточно полной степени пользуются своим правом голоса, что развивает заметный уровень политического нигилизма среди молодежи.

По статистическим данным 2009 года молодежная группа включает в себя 4 358 925 человек [1]. Это составляет 37,2 процента  от числа всех избирателей Республики Казахстан. Именно этой социальной группе объективно суждено через некоторое время определять судьбы социально–экономического, политического и духовного развития нашей Республики. Поэтому вопрос о том, с какими ценностями, политическими ориентациями и установками современная молодежь придет на смену нынешним политически активным силам, является государственным, стратегическим вопросом.

В этой связи необходимо вести работу для достижения электоральной активности молодежи, раскрытия ее избирательного потенциала во благо всего общества и для реализации их интересов в частности. Обеспечение условий для эффективного участия молодежи в выборах является одним из стратегически важных направлений государственного управления, направленных на интеграцию молодежи в социально–политический процесс.

Таким образом, важность совершенствования методов работы с молодежью как представителями электората, изучения ее влияния как субъекта политики на избирательный процесс в целом обусловили актуальность темы исследования.

Степень разработанности проблемы.

Проблема электорального поведения находится на «стыке» ряда наук, и ее исследование представляется продуктивным при анализе с позиции междисциплинарного подхода. Здесь можно выделить ряд проблемных направлений, которые составили теоретическую основу диссертационного исследования.

В аспекте первого из них рассматриваются труды по теории власти и демократии. Это труды видных исследователей прошлого: Аристотеля, Платона, Гоббса Т., Монтескье Ш.Л., Локка Дж., Руссо Ж.–Ж., Мэдисона Дж., Бэнтама И., Милля Дж., Маркса К. и других мыслителей [2–11].

Основы учения о демократии, проблемы народного представительства нашли отражение в работах российских мыслителей дореволюционного периода: Бердяева Н.А., Котляревского С.А., Франка С.Л., Гессена В.М., Чичерина Б.Н., Новгородцева П.И., Острогорского М.Я., Соловьева В.С. и др. [12–19].

Особенности развития демократии в современных условиях рассматриваются в трудах таких исследователей, как Степанов В.Ф., Тузиков А.Р., Громыко А.Л., Краснов Б.И., Ачкасов В.А., Елисеев С.М., Ланцов С.А., Кок Х., Ковлер А.И., Поппер К., Даль Р., Шумпетер Й., Хайек Ф., Арон Р., Лобер В.Л. и другие [20–31].

Второе направление составили работы, посвященные анализу избирательной системы как политико–правового института. Они нашли отражение в трудах Агафонкина М.В., Шергина В.П., Шипунова Е.А., Мельника В.А., Базанова Н.В., Тимошенко В.И., Абрамовой О.К., Лозы Г.Г. и др. [32–39].

Третье направление связано с исследованием роли личности как субъекта политики и политического участия. Большой вклад в анализ этой проблемы внесли Тард Г., Вебер М., Ортега–и–Гассет Х., Истон Д., Блумер Г., Парсонс Т., Алмонд Г., Сорокин П.А., Граус И.П., Андреев С.С., Шестопал Е.Б., Каган М.С. и другие [40–51].

Отдельное направление составили работы, непосредственно посвященные анализу электорального поведения и факторов, влияющих на него.

Изучение электорального поведения масс является одним из самых перспективных и актуальных направлений, так как представляет собой область практического применения научного знания. Теоретические разработки и практический опыт обобщены западными исследователями, такими как Кларк Т., Котлер Ф., Лебон Г., Ариан А., Герман Т., Липсет С. и др. [52–57].

Рассмотрение электорального поведения в настоящее время приобретает новое содержание, очевиден повышенный исследовательский интерес к ним в связи с анализом политических процессов и так называемых новых демократиях.

Анализ литературы показывает, что исследование проблемы электорального поведения нашло отражение в работах российских авторов, таких как Афанасьев М.Н., Галкин А.А., Кошелюк М., Ольшанский Д.В., Мелешкина М.Ю., Горчева А.Ю, Леонова О.Г., Максимов А.А., Почепцов Г.Г., Цуладзе А., Глинская И.Ю., Грачев Г.В., Кара–Мурза С.Г., Колин К.К., Панарин И.Н., Попов А.С., Тимофеева Л.Н. [58–74].

В отечественной социологии тематика электорального поведения, к сожалению, проработана незначительно. Интерес к ней чаще всего проявляется в предвыборные периоды в виде эмпирических исследований. Тем не менее, имеются отдельные научные работы в данном направлении – Абдикеровой Г.О., Джапаровой Р.Т., Насимовой Г.О., Ашимбаева Д., Мукановой Н.А., Ауелгазиной Т.К. [75–80].

Проблема молодежи в политике является одной из основных тем, привлекающих внимание исследователей. Этой проблеме посвящены работы таких ученых, как Поликанова Е.П., Шестопал Е.Б., Гордон Л.А., Свиридов Н.А., Шабанова М. [81–85]. Важное значение имеют работы зарубежных ученых, занимающихся проблемой социализации молодежи, таких как Истон Д., Хебдидж Д., Химэн X. [86–88].

Проблема молодежи была и остается благодатной почвой для исследования ученых. Однако в зависимости от социально–политической обстановки, в разное время по–разному расставлялись акценты исследований. Так, в советский период большое внимание уделялось педагогике и психологии молодого поколения. Этой теме были посвящены работы Выготского Л.С., Леонтьева А.Н., Кона И.С., Ананьева Б.Г., Асмолова А.Г., Магун B.C., Столина В.В., Мухиной B.C., Ядова В.А. [89–97].

Со сменой политического режима в постсоветских странах акценты исследований сместились в сторону тех проблем, с которыми столкнулись не только молодое поколение, но и все общество в идеологической, социальной, экономической и политической сферах. С начала 90–х гг. появляются исследования ювенологов, в которых выражена тревога в связи с возможностью появления «потерянного» поколения. Такие ученые как Лисовский В.Т., Зубок Ю.А., Мяло К.Т., Авдуевская (Белинская) Е.П., Сибирев В.А., Тощенко Ж.Т., Гареев Э.С. [98–104] совершенно определенно указывали на кризисное положение молодежи в трансформирующемся обществе.

В казахстанской науке молодежной политической тематикой занимались: политическое поведение молодежи – Шойкин Г.Н., Омаров Ш., Жангазы Р., Асанбаев М.Б. [105–108], политические ценности и ориентации молодежи – Абдраимов Е.Б., Саликжанов Р.С., Бекетаева Д.Р. [109–111], политическая социализация молодежи – Ешпанова Д.Д., Калембекова М.К., Оспанов К.И., Исаев А.У., Айдарбеков З.С. [112–116].

Региональным особенностям политической адаптации молодежи, среди которых выделяются этнический, конфессиональный и геополитический фактор, формированию политического сознания молодежи, а также условиям, в которых оно формируется, посвящены работы таких российских ученых, как Волхова О.Ю., Авксентьев В.А., Шаповалов В.А., Медведев Н.П. [117–119]. В Казахстане подобные исследования проводились Буториной О.П. (Восточный Казахстан), Оспановой Я.Н. (г. Астана, Северный Казахстан), [120–121].

Цель данного исследования – социологический анализ тенденций, основных влияющих факторов и механизмов электорального поведения молодежи Республики Казахстан.

Задачи исследования:

-     проанализировать основные подходы в зарубежной и отечественной теории к исследованию электорального поведения молодежи;

-     выявить особенности молодежи как электоральной группы;

-     изучить электоральное поведение молодежи Республики Казахстан как составную часть политического процесса;

-     определить особенности электорального поведения казахстанской молодежи, специфические факторы, влияющие на него;

-     рассмотреть особенности казахстанской политической социализации как фактора электорального поведения;

-     выявить региональные особенности электорального поведения молодежи РК.

Объектом исследования является молодежь Республики Казахстан.

Предмет исследования – электоральное поведение казахстанской молодежи.

Методы исследования. Теоретико–методологическую основу исследования составляют труды классиков мировой социологической науки, представителей западной, российской и казахстанской науки. В работе реализованы методы проведения социологических исследований: анкетный опрос, математико–статистические методы анализа и обработки данных.

Научная новизна исследования заключается в следующем:

-     в выявлении особенностей электорального поведения современной казахстанской молодежи;

-     в описании социально–исторической динамики и структуры электорального поведения молодежи Республики Казахстан;

-     в выявлении детерминант электорального поведения современной казахстанской молодежи;

-     в установлении отсутствия четкой взаимосвязи социального самочувствия и электорального поведения молодежи Казахстана;

-     в построении модели электорального поведения казахстанской молодежи;

-     в выявлении причин отказа от участия в голосовании молодежи и мер, направленных на преодоление абсентеистских тенденций среди молодежи РК.

Положения, выносимые на защиту:

1. На фоне всеобщего распространения абсентеистских тенденций в молодежной среде особенностью электорального поведения молодых казахстанцев является высокая степень их готовности участия в выборах.


2. Уровень электоральной активности молодого поколения Республики Казахстан с конца 90–х годов ХХ века практически не изменяется и имеет свои особенности в зависимости от принадлежности к той или иной социально–демографической группе.


3. Электоральное поведение казахстанской молодежи как социальное явление в большей степени зависит от политических факторов и одновременно оказывает на них непосредственное влияние.


4. Социальное самочувствие молодежи Казахстана не оказывает значимого влияния на ее электоральное поведение.


5. Имеется специфическая модель электорального поведения казахстанской молодежи, на основании которой можно сделать прогноз об участии или неучастии в выборах того или иного ее представителя.


6. Причины абсентеистского поведения части казахстанской молодежи подразделяются на следующие типы: отсутствие электоральных и политических интересов, низкая информированность о партиях или кандидатах, неуверенность в значимости своего голоса, неуверенность в честности выборов. Наиболее значимыми среди них является первый тип.

Теоретическая и практическая значимость исследования.

Проведенный анализ имеет определенное значение для практического решения задач по мониторингу и оценке электорального поведения молодежи, а также прогнозу его изменения.

Кроме того, диссертационное исследование создает основу для дальнейшей разработки проблематики электорального поведения молодежи в социологии. Материал диссертации также может быть использован в образовательном процессе при подготовке таких курсов, как социология политики, социология молодежи и т.д.

Эмпирическая база диссертации. В нее входят результаты социологических исследований по рассматриваемой проблематике:

–     исследование «Ценностные ориентации молодежи Республики Казахстан», проведенное Институтом сравнительных социальных исследований «ЦЕССИ–Казахстан» (2009 г.);

–     «Социально–экономическая, политическая ситуация в Казахстане в оценках молодежи Республики Казахстан», проведенное Институтом сравнительных социальных исследований «ЦЕССИ–Казахстан» (2009 г.).

Соискатель принимала непосредственное участие на всех этапах перечисленных выше исследований, проведенных Институтом сравнительных социальных исследований «ЦЕССИ–Казахстан».

Апробация работы.

–      

Публикации.

–      

Структура и объем работы.

Диссертация состоит из введения, трех разделов, заключения, списка использованных источников и двух приложений. Работа изложена на 150 страницах, содержит 16 рисунков и 22 таблицы.

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.

Диссертациялық жұмыс қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқын зерделеуге арналған. Жас буын өкілдерінің жалпы саясаттану деңгейі (саясаттануы қандай деңгейде екендігі), сондай-ақ абсентеизм проблемасы қарастырылады (Қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқын зерттеп-зерделеуге арналған осы диссертациялық жұмыста жас буын өкілдерінің жалпы саясаттану деңгейі, сондай-ақ абсентизм проблемасы қарастырылады). Аталмыш зерттеу жұмысында Қазақстан Республикасындағы жастардың электоралдық мінез-құлқының түрлі көріністерін құрылымдап жіктеуге, олардың мінез-құлқына ықпал ететін факторлар мен ықтималды әлеуметтік салдарларды анықтауға әрекет (талпыныс) жасалған. Жастардың электоралдық мінез-құлық ерекшеліктері саяси әлеуметтік жіктелу және саяси құндылықтарды меңгеру тұрғысынан да қарастырылған.

Зерттеудің өзектілігі.

Зерттеу тақырыбы қазіргі қазақстандық қоғам үшін де, сондай-ақ әлеуметтану ғылымы үшін де аса маңызды болып саналады.

Саясат о бастан қоғамның әлеуметтік өмірінің маңызды саласы болған, қазір де маңызын жоғалтқан емес және қанша уақыт өтсе де маңызды болып қала бермек. Ал жастардың саяси үдерістерге ілесуі немесе одан қалып қоюы көп жағдайда елдегі жалпы саяси ахуалдың жай-күйін айқындап отырады. Демократияның негізгі белгісі еркін сайлау болып есептеледі және осы сайлауға қатысудың деңгейі елдегі саяси өмірге азаматтардың қаншалықты дәрежеде араласатынын көрсетіп қана қоймай, сонымен бірге халықтың билікке деген көзқарасының, әрі оған деген сенімінің қандай дәрежеде екендігін айғақтайды (көрсетеді). Электоралдық мінез-құлық. Саяси үдеріс барысын өзгертіп, саяси тұлғалардың түбегейлі ауыс-түйісін жасай алатын,  азаматтық қоғамның мемлекеттік тетікке, яки билік тармақтарына ықпалы күшті, аса тиімді құралдарының бірі болып саналады.

Біз өзіміздің жас буынымызды, яғни жастарымызды қоғамның стратегиялық ресурсы ретінде, еліміздің болашағы ретінде, бүкіл өзгерістердің қозғаушысы ретінде, сондай-ақ қоғамдағы өз орнын табуға, өз-өзін жан-жақты дамытып,  еліміздің дамуына өзінің үлесін қосуға ұмтылған бағалы қазынамыз ретінде қарастыруға тиіспіз. Сол себепті, жастарды қазақстандық қоғамның күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешуге белсенді түрде тартудың түрлі аспектілерін зерттеу аса маңызды міндет болып есептеледі.

Жастардың саяси және әлеуметтік өмірге атсалысуға құлықсыздық танытуы – қазіргі қазақстандық қоғамның алдында тұрған күрмеуі қиын мәселелердің бірі. Қазақстанда өткізілген соңғы сайлау науқаны барысында бірде-бір саяси партия жастардың электоралдық әлеуетін айтарлықтай пайдалана алған жоқ. Дегенмен, болашақта өтетін сайлау науқандары кезінде сайлаушылардың дәл осы бөлігі аса маңызды рөл атқармақ. Объективті және субъективті себептерге байланысты жастар көп жағдайда сайлауға қатысуға үлкен құлшыныс танытпайды (енжарлық танытады, белсене атсалыспайды).

Осы ретте қазіргі жастарға саяси сауаттылық пен саяси мәдениет жетіспейді деп айтуға болады (қазіргі жастардың саяси сауаттылығы мен саяси мәдениеттілігі төмен деңгейде қалып қойғанын атап өтуге болады). Аталған әлеуметтік топтың басым көпшілігі өзінің сайлау (дауыс) құқығын мүлде пайдаланбайды, ал пайдаланған күннің өзінде де жеткілікті дәрежеде пайдаланып жатыр деп айтуға келмейді (не болмаса жеткілікті дәрежесінде осы құқығын пайдаланбай жатады). Бұл, өз кезегінде, саяси нигилизм деңгейінің жастар арасында айтарлықтай артуына алып келеді.

2009 жылғы статистикалық деректерге сүйенсек, 4 358 925 адам жастар тобына жатқызылған [1]. Яғни, Қазақстан Республикасындағы бүкіл сайлаушылардың 37,2 пайызын жастар құрап отыр деген сөз. Біршама уақыт өткен соң, дәл осы әлеуметтік топ еліміздің әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани даму тағдырын айқындайтын болады. Сондықтан, қазіргі саяси белсенді күштердің орнын басатын осы жастар қандай құндылықтарды сіңіріп, қандай саяси бағдар мен көзқарасты ұстанып келеді деген мәселе (сұрақ) мемлекеттік тұрғыдан да, стратегиялық тұрғыдан да аса маңызды болып табылады.

Осыған байланысты, жастардың электоралдық белсенділігін оятып, олардың сайлау әлеуетін бүкіл қоғамның игілігіне бұру үшін, сондай-ақ сол жастардың мүддесін іске асыру үшін ауқымды жұмыстар атқару қажет (белсене, бел шешіп жұмыс істеу қажет). Жастардың сайлауға белсене атсалысуына жағдай жасау – мемлекеттік басқарудың жастарды саяси-әлеуметтік үдеріске интеграциялауға бағытталған стратегиялық маңызды бағыттарының бірі (болып есептеледі).

Сонымен, электораттың бір бөлшегі ретінде жастармен жұмыс істеу жөніндегі әдістерді жетілдірудің, саясаттың субъектісі ретінде жастардың сайлау үдерісіне тигізетін ықпалын зерделеудің маңыздылығы жалпы алғанда осы зерттеу тақырыбын қозғауға түрткі болды.

Проблеманың жан-жақты пысықталу дәрежесі.

Электоралдық мінез-құлық проблемасы бірқатар ғылымдардың «тоғысында» жатыр, сондықтан аталмыш проблеманы пәнаралық көзқарас тұрғысынан талдаған жағдайда зерттеуіміз өнімді болмақ. Осы жерде диссертациялық зерттеудің теориялық негізін қалаған бірқатар проблемалық бағыттарды атап өткен жөн.

Солардың ішінде, ең алдымен, билік пен демократия теориясына қатысты жазылған еңбектер алдыңғы қатарға шығады. Бұған бұрынғы көрнекті зерттеушілердің, атап айтқанда: Аристотельдің, Платонның, Т. Гоббстың , Ш.Л. Монтескьенің , Дж. Локктың, Ж.–Ж. Руссоның, Дж. Мэдисонның, И. Бэнтамның, Дж. Милльдің, К. Маркстің  және басқа да ойшылдардың еңбектерін жатқызуға болады [2–11].

Демократия туралы ілімдердің негіздері мен халық өкілдігінің проблемалары жөнінде революцияға дейінгі орыс ойшылдары:  Н.А. Бердяев, С.А. Котляревский, С.Л. Франк, В.М. Гессен, Б.Н. Чичерин, П.И. Новгородцев, М.Я. Острогорский, В.С. Соловьев  және тағы басқалары іргелі зерттеулер жүргізген [12–19].

Сонымен бірге, В.Ф. Степановтың, А.Р. Тузиковтың, А.Л. Громыконың, Б.И. Красновтың, В.А. Ачкасовтың, С.М. Елисеевтің, С.А. Ланцовтың, Х. Коктың, А.И. Ковлердің, К. Поппердің, Р. Дальдің, Й. Шумпетердің, Ф. Хайектің, Р. Аронның, В.Л. Лобердің және тағы басқа зерттеушілердің еңбектерінде қазіргі кезеңдегі демократияның даму ерекшеліктері қамтылған [20–31].

Зерттеудің келесі бір бағытына сайлау жүйесін саяси-құқықтық институт ретінде талдауға арналған жұмыстар жатады. Осы бағыттағы зерттеулер М.В. Агафонкиннің, В.П. Шергиннің, Е.А. Шипуновтың, В.А. Мельниктің, Н.В. Базановтың, В.И. Тимошенконың, О.К. Абрамованың, Г.Г. Лозаның  және басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан [32–39].

Ендігі бір үшінші бағыт жеке тұлғаның саясаттың субъектісі ретіндегі рөлі туралы зерттеулерді қамтиды. Осы проблеманы талдауға Г. Тард, М. Вебер, Х. Ортега–и–Гассет, Д. Истон , Г. Блумер , Т. Парсонс , Г. Алмонд, П.А. Сорокин, И.П. Граус, С.С. Андреев, Е.Б. Шестопал, М.С. Каган сияқты зерттеушілер үлкен үлес қосты [40–51].

Бұған қоса, электоралдық мінез-құлық пен оған әсер ететін факторларды ғана талдауға арналған жұмыстар өз алдына жеке бағыт болып қалыптасқан.

Көпшіліктің электоралдық мінез-құлқын зерделеу ғылыми зерттеулердің (білімдердің) іс жүзінде тәжірибеден өтетін саласы болғандықтан, ең перспективалы әрі өзекті проблемалардың бірі болып есептеледі. Батыс зерттеушілері: Т. Кларк, Ф. Котлер, Г. Лебон, А. Ариан, Т. Герман, С. Липсет және тағы басқалары өз еңбектерінде теориялық зерттеулер мен практикалық тәжірибелерді топтастырған [52–57].

Электоралдық мінез-құлықты қарастыру қазіргі уақытта жаңа мазмұнмен толығып келеді. Саяси үдерістер мен жаңаша сипатта өріс алған демократияны талдауға байланысты зерттеушілердің аталмыш жайтқа деген қызығушылығының артып келе жатқанын байқауға болады.

Осы тақырыптағы әдебиеттерді талдау барысы көрсетіп отырғандай, электоралдық мінез-құлық проблемасына қатысты зерттеулер ресейлік ғалымдар: М.Н. Афанасьевтің, А.А. Галкиннің, М. Кошелюктің, Д.В. Ольшанскийдің, М.Ю. Мелешкинаның, А.Ю. Горчеваның, О.Г. Леонованың, А.А. Максимовтың, Г.Г. Почепцовтың, А. Цуладзенің, И.Ю. Глинскаяның, Г.В. Грачевтің, С.Г. Кара–Мурзаның, К.К. Колиннің, И.Н. Панариннің, А.С. Поповтың, Л.Н. Тимофееваның еңбектерінде кездеседі [58–74].

Өкінішке қарай, отандық әлеуметтануда электоралдық мінез-құлық тақырыбын зерделеу кенже қалып қойған (тақырыбына байланысты ауыз толтырып айтатындай зерттеулер жүргізілмеген, тақырыбы жеткілікті дәрежеде зерделенбеген). Көбінесе сайлауалды науқаны кезінде ғана аталған тақырыпқа байланысты оқтын-оқтын эмпирикалық зерттеулер жарияланып қалады. Дегенмен, отандық зерттеушілер: Г.О. Әбдікерованың, Р.Т. Жапарованың, Г.О. Нәсімованың, Д. Әшімбаевтың, Н.А. Мұқанованың, Т.К. Әуелғазинаның осы бағытқа арналған жекелеген ғылыми жұмыстарын атап өтуге болады [75–80].

Саясаттағы жастар проблемасы зерттеушілердің назарын өзіне аударған негізгі тақырыптардың бірі болып саналады. Осы проблема Е.П. Поликанова, Е.Б. Шестопал, Л.А. Гордон, Н.А. Свиридов, М. Шабанова сынды ғалымдардың еңбектерінде біршама қамтылған [81–85]. Сонымен бірге, Д. Истон, Д. Хебдидж, X. Химэн сияқты шетелдік зерттеушілердің де еңбектерінде жастардың аталмыш проблемасы қозғалған [86–88].

Жастар проблемасы – зерттеушілер бұрыннан қозғап келе жатқан шұрайлы тақырыптардың бірі. Алайда, әлеуметтік-саяси жағдайға байланысты осы тақырыптағы зерттеулерге әр кезеңде әр түрлі қырынан басымдық беріліп келді. Мәселен, кеңестік дәуірде жас ұрпақтың педагогикасына және психологиясына үлкен мән берілді. Сол кезеңдегі Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев, И.С. Кон, Б.Г. Ананьев, А.Г. Асмолов, B.C. Магун, В.В. Столин, B.C. Мухина, В.А. Ядов сынды зерттеушілердің жұмыстары жоғарыдағы тақырыпқа арналған [89–97].

Саяси режим өзгергеннен кейін бұрынғы кеңестік елдердегі зерттеулердің тақырыбы тек жастар ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғам тап болған (қоғамның өзі де басынан кешірген, жастарды ғана емес, сондай-ақ бүкіл қоғамды да жайлаған) идеологиялық, әлеуметтік, экономикалық және саяси салалардағы проблемаларға қарай ойысты. 90-шы жылдардың басында жарық көрген ювенологтардың еңбектерінде «жоғалған» ұрпақ мәселесі көтерілді. Аталған тақырыпты қозғаған В.Т. Лисовский, Ю.А. Зубок, К.Т. Мяло, Е.П. Авдуевская (Белинская), В.А. Сибирев, Ж.Т. Тощенко, Э.С. Гареев сияқты ғалымдардың еңбектерінде өзгеріп бара жатқан қоғамдағы жастардың ушығып тұрған (тоқырауға ұшыраған) жағдайы айқын көрсетілген [98–104].

Қазақстандық ғылымда жастардың саяси тақырыбын, соның ішінде, жастардың саяси мінез-құлқы жөнінде: Г.Н. Шойкин, Ш. Омаров, Р. Жанғазы, М.Б. Асанбаев [105–108] зерттеген болса, жастардың саяси құндылықтары мен ұстаным-бағдары туралы: Е.Б. Әбдірайымов, Р.С. Салықжанов, Д.Р. Бекетаева [109–111], ал жастар әлеуметтенуі (социализация, әлеуметтендіру) жайлы: Д.Д. Ешпанова, М.К. Калембекова, К.И. Оспанов, А.У. Исаев, З.С. Айдарбеков [112–116] сынды зерттеушілер айналысқан.

Ресейлік ғалымдар: О.Ю. Волхова, В.А. Авксентьев, В.А. Шаповалов, Н.П. Медведев жастардың аймақтық саяси бейімделу ерекшеліктеріне, соның ішінде этникалық, конфессиялық және геосаяси факторларына, жастардың саяси сана-сезімін қалыптастыруға, сондай-ақ осы сана-сезім қалыптасатын ортаға байланысты зерттеулер жүргізген [117–119]. Қазақстанда осы тақылеттес зерттеулермен айналысатындардың қатарына О.П. Буторинаны (Шығыс Қазақстан), Я.Н. Оспанованы (Астана қаласы, Солтүстік Қазақстан) жатқызуға болады [120–121].

Аталған тақырыптың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы жастардың электоралдық мінез-құлқына байланысты үрдістерді, олардың мінез-құлқына ықпал ететін негізгі факторлар мен тетіктерді социологиялық тұрғыдан талдау.

Зерттеу міндеттері:

-     шетелдік және отандық теорияда кездесетін жастардың электоралдық мінез-құлқын зерттеуге қатысты негізгі көзқарастарға талдау жасау;

-     жастардың электоралдық топ ретіндегі ерекшеліктерін анықтау;

-     Қазақстан Республикасы жастарының электоралдық мінез-құлқын саяси үдерістің бір бөлшегі (құрамдас бөлігі) ретінде зерделеу;

-     қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқының ерекшеліктерін, соларға (оған) әсер ететін айрықша факторларды айқындау;

-     электоралдық мінез-құлық факторы ретіндегі қазақстандық саяси әлеуметтенудің ерекшеліктерін қарастыру;

-     ҚР жастарының аймақтағы электоралдық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының жастары.

Зерттеу нысанасы – қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқы.

Зерттеу әдістері. Әлемдік социологиялық ғылымның бастауында тұрған ғалымдардың, Батыс зерттеушілерінің, ресейлік және қазақстандық ғылым өкілдерінің еңбектері аталмыш зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізін қалап отыр. Осы жұмыста социологиялық зерттеулердің төмендегі әдістері қолданылған: сауалнама жүргізу, деректерді талдау мен өңдеудің математикалық-статистикалық тәсілдері.

Зерттеудің ғылыми тұрғыдан өзіндік ерекшелігі:

-     қазіргі қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау;

-     Қазақстан Республикасындағы жастардың электоралдық мінез-құлқының әлеуметтік-тарихи динамикасы мен құрылымын сипаттау;

-     қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқындағы детерминантты анықтау;

-     Қазақстандағы жастардың әлеуметтік көңіл күйі мен электоралдық мінез-құлқы арасындағы өзара нақты байланыстың бар-жоғын айқындау;

-     қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлық үлгісін жасау;

-     жастардың сайлауға қатысуға бас тарту себептерін және жастар арасындағы абсентеистік үрдістерді еңсеруге бағытталған шараларды анықтау.

Қорғауға шығарылып отырған жағдаяттар (жайттар, ережелер, жағдайлар):

1. Абсентеистік үрдістердің жастар арасында жаппай таралған (кең қанат жайған) тұсында жас қазақстандықтардың сайлауға қатысуға деген жоғары дайындық деңгейі олардың электоралдық міне-құлқының ерекшелігі болып табылады.


2. Қазақстан Республикасындағы жас буынның электоралдық белсенділік деңгейі ХХ ғасырдың 90-жылдарының аяқ кезінен бастап айтарлықтай өзгермеген әрі жастардың қандай да бір әлеуметтік-демографиялық топқа жатуына байланысты осы белсенділіктің өзіндік ерекшеліктері болады.


3. Қазақстандық жастардың әлеуметтік құбылыс ретіндегі электоралдық мінез-құлқы көп жағдайда саяси факторларға байланысты болып келеді және сонымен бір мезгілде осы факторларға тікелей әсер етеді.


4. Қазақстан жастарының әлеуметтік көңіл күйі оның электоралдық мінез-құлқына айтарлықтай ықпал етпейді.


5. Қазақстандық жастардың электоралдық мінез-құлқының өзіндік ерекше үлгісі болады, осы үлгінің негізінде қайсыбір жас буын өкілдерінің сайлауға қатысатыны не болмаса қатыспайтыны жөнінде болжам жасауға болады.


6. Қазақстандық жастардың бір бөлігінде кездесетін абсентеистік мінез-құлықтың себептері келесі типтерге бөлінеді: электоралдық және саяси мүдденің жоқтығы, партиялар мен кандидаттар жөнінде хабарсыз болу, сайлаудың әділ өтетіндігіне сенімсіздікпен қарау. Солардың алғашқысы басқаларына қарағанда басым болып келеді (кең таралған).

Зерттеудің теориялық және практикалық тұрғыдан маңыздылығы.

Жастардың электоралдық мінез-құлқына мониторинг пен бағалауды жүргізуге, сондай-ақ олардың мінез-құлқындағы өзгерістерді болжауға қатысты міндеттерді іс жүзінде (практикалық тұрғыдан) шешу үшін жүргізілген талдаудың айтарлықтай маңызы бар.

Бұған қоса, осы диссертициялық жұмыс жастардың электоралдық мінез-құлқындағы проблемаларды әлеуметтануда одан әрі қарастыруға негіз бола алады. Сонымен бірге, диссертацияның материалдарын саяси әлеуметтану, жастар әлеуметтануы және тағы басқа осы сияқты курстарды дайындау кезінде пайдалануға болады.

Диссертацияның эмпирикалық негізі (базасы). Бұған қарастырылып отырған мәселеге байланысты жүргізілген әлеуметтік зерттеулердің нәтижелері кіреді:

–     «ЦЕССИ-Қазақстан» салыстырмалы әлеуметтік зерттеулер институты жүргізген «Қазақстан Республикасы жастарының ұстанған бағыт-бағдары» атты зерттеу жұмысы (2009 ж.);

–     «ЦЕССИ-Қазақстан» салыстырмалы әлеуметтік зерттеулер институты жүргізген «Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси ахуалға Қазақстан Республикасы жастарының берген бағасы» (Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайға қатысты жастардың көзқарасы; Қазақстан Республикасы жастарының көзқарасы тұрғысынан Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси ахуал; Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай жастардың көзімен) атты зерттеу жұмысы (2009 ж.).

«ЦЕССИ-Қазақстан» салыстырмалы әлеуметтік зерттеулер институты жүргізген жоғарыда аталған зерттеулердің барлық кезеңдеріне ізденушінің өзі тікелей қатысты.

Жұмысты байқаудан өткізу.

–      

Жарияланымдар.

–      

Жұмыстың құрылымы мен көлемі.

Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және екі қосымшадан тұрады. Жұмыстың көлемі – 150 бет, онда 16 сурет және 22 кесте берілген.